Ο Δημήτρης Πετάκος μας μιλά για τον Γαλιλαίο και την “Μάχη στην Αυγή της σύγχρονης επιστήμης”

Εν μέσω καλοκαιριού, ζέστης και …κρίσης, τι καλύτερο από μια οικονομική και πρωτότυπη απόδραση; Μια βόλτα στο παρελθόν και στους…ουρανούς!

Λίγες ημέρες αφού η ανθρωπότητα έλαβε φωτογραφία του εαυτού της από τον Κρόνο, είδαμε το νέο ντοκιμαντέρ του Ιδρύματος Ευγενίδου για τον Γαλιλαίο, τον επιστήμονα που αν και γεννήθηκε λιγότερο από μισή χιλιετία πριν, αποτέλεσε τον πρώτο άνθρωπο που γύρισε στον ουρανό το τηλεσκόπιο.

Ένα διαφορετικό ταξίδι στην επιστήμη και τους πλανήτες, με ξεναγό τον Δημήτρη Πετάκο, ο οποίος και μας μιλάει για τη «Μάχη στην Αυγή της σύγχρονης επιστήμης».

Συνέντευξη στην Μαριέτα Χριστοπούλου

-Αρχικά μίλησε μας για το ντοκιμαντέρ. Αποτελεί το πρώτο του Ιδρύματος Ευγενίδου ή μιας σειράς ντοκιμαντέρ ;

Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ αποτελεί τη δεύτερη προσπάθειά μας και αναδεικνύει τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα και σκοπό που έχει το Ίδρυμα Ευγενίδου σε όλες τις δράσεις του ως προς την επιστήμη. Σκοπός μας είναι να έρθει για πρώτη φορά σε επαφή το ελληνικό κοινό με την σύγχρονη ιστορία της επιστήμης. Η πρώτη μας προσπάθεια ήταν ένα ντοκιμαντέρ ιστορίας επιστήμης πάλι, με τον τίτλο «3 αστρονόμοι» και περιέγραφε συνοπτικά τις ζωές και τα έργα τριών εμβληματικών αστρονόμων και μαθηματικών του 16^ου και 17^ου αιώνα, του Νικόλαου Κοπέρνικου, του Τύχο Μπράχε και του Γιοχάνες Κέπλερ. Ήταν περισσότερο ένα πιλοτικό εγχείρημα, το οποίο όμως είχε μεγάλη απήχηση από τον κόσμο και έτσι αποφασίστηκε να έχει συνέχεια. Ο Γαλιλαίος είναι μια σαφώς πιο ολοκληρωμένη προσπάθεια σε όλα τα επίπεδα της παραγωγής. Έχει δραματοποιημένες σκηνές, εξαιρετική ατμόσφαιρα και αισθητική και είναι αρκετά πιο συμπαγές ως προς το αφηγηματικό του μέρος. Αποτελεί τη φυσική συνέχεια της ιστορίας των 3 αστρονόμων και κάποιος θα μπορούσε να δει το ένα ως αφηγηματική συνέχεια του άλλου. Επιχειρούμε να εξιστορήσουμε μερικούς από τους πιο σημαντικούς σταθμούς της περιόδου που οι ιστορικοί της επιστήμης ονομάζουν «Επιστημονική Επανάσταση». Η περίοδος αυτή εκτείνεται περίπου από τον 16^ο έως τον 17^ο αιώνα (υπάρχουν πολλές απόψεις επ’αυτού). Υπό αυτή την έννοια, τα δύο ντοκιμαντέρ αποτελούν μια σειρά, την οποία δεν έχουμε αποφασίσει ακόμη αν θα συνεχίσουμε. Υπάρχουν σκέψεις και ιδέες αλλά πρέπει πρώτα να συζητηθούν με την υπόλοιπη ομάδα και το Ίδρυμα Ευγενίδου.

– Πως αποφασίσατε να κάνετε ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ και γιατί επιλέξατε τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο;

Η αφορμή προέκυψε από έναν κύκλο αφηγήσεων που έκανα σε κοινό στη Διαδραστική Έκθεση Επιστήμης και Τεχνολογίας του Ιδρύματος Ευγενίδου, όπου και εργάζομαι ως επιστημονικός συνεργάτης. Αυτός ο κύκλος αφηγήσεων συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με διαφορετικές ενότητες, οι οποίες ανανεώνονται συνεχώς. Σκοπός αυτών των αφηγήσεων ήταν να μεταφέρει με εύληπτο, απλό και κατανοητό τρόπο σημαντικές στιγμές από την ιστορία της επιστήμης αλλά και να μεταδώσει στον κόσμο έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης και αντίληψης ως προς την επιστήμη και τον κόσμο που ζούμε.

Ο πρώτος κύκλος αφηγήσεων που είχαμε οργανώσει την πρώτη χρονιά (2010-2011) ήταν η ιστορία της Επιστημονικής Επανάστασης με 4 σταθμούς-αφηγήσεις (3 αστρονόμοι, Γαλιλαίος, Νεύτωνας, Αλχημεία). Ο Γαλιλαίος, επομένως, ήταν ο φυσικός υποψήφιος κατά μια έννοια για το δεύτερο ντοκιμαντέρ. Πέρα όμως από αυτό, ο Γαλιλαίος είναι και εξαιρετική περίπτωση για ένα δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ. Η ζωή του ήταν μια ατελείωτη περιπέτεια, με εντάσεις, ανατροπές, αμφισβητήσεις, τρομακτικές επιτυχίες αλλά και απογοητεύσεις, εξοντωτικές διαμάχες, καταδίκες και εκπληκτικό «φινάλε».

Επιλέξαμε να αφηγηθούμε τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο για πολλούς λόγους. Αρχικά, είναι η πρώτη και μοναδική προσπάθεια στην Ελλάδα μεταφοράς της ιστορίας της επιστήμης στη δημόσια σφαίρα μέσα από ένα ντοκιμαντέρ. Αυτό από μόνο του δείχνει ότι υπάρχει τεράστιο έλλειμμα στην επικοινωνία της ιστορίας της επιστήμης στην Ελλάδα. Η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης, του 17^ου αιώνα και του Γαλιλαίου πιο συγκεκριμένα είναι αρκετά σημαντική, καθώς τότε μπορούμε να πούμε ότι συντελούνται κάποιες ριζικές μεταμορφώσεις και αλλαγές στον χώρο της διανόησης που συνέβαλαν στη διαμόρφωση και ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης. Εκείνη την εποχή συμβαίνουν σε όλη την Ευρώπη κομβικές κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές αλλαγές, αρκετοί πόλεμοι, υπάρχει έντονη επικοινωνία μεταξύ Δύσης και Ανατολής, ανταλλαγές ιδεών και τεχνογνωσίας σε πολλά επίπεδα και αρκετοί άνθρωποι οραματίζονται κάτι νέο για τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να παντρευτούν ιδέες που μέχρι τότε δεν ήταν αυτονόητες στους χώρους της διανόησης. Το πείραμα, τα μαθηματικά, η αίσθηση ότι ο κόσμος μοιάζει με μια μηχανή ή ένα καλοκουρδισμένο ρολόι, η αμφισβήτηση των διαφορετικών μορφών της αριστοτελικής φιλοσοφίας και το πέρασμα από έναν γεωκεντρικό κόσμο σε έναν ηλιοκεντρικό αποτελούν σημεία που συνέβαλαν στην ανάδυση τη σύγχρονης επιστήμης. Όλα αυτά όχι μόνο δεν ήταν δεδομένα μέχρι τότε αλλά δεν θεωρούνταν καν νόμιμα να διατυπωθούν. Επίσης, το πιο σημαντικό, και το τονίζουμε στο ντοκιμαντέρ, είναι ότι τότε ΔΕΝ υπήρχε επιστήμη αλλά φυσική φιλοσοφία. Η επιστήμη, όπως σήμερα τη θεωρούμε, είναι μια επινόηση του 19^ου αιώνα και έπρεπε να προκύψουν συγκεκριμένες ιδεολογικές και κοινωνικές συνθήκες για να αναδυθεί. Ο 17^ος αιώνας είναι σημαντικός, επομένως, γιατί σηματοδοτεί πολλές μεταμορφώσεις στη φυσική φιλοσοφία, αρκετές από τις οποίες θα οδηγήσουν αργότερα, όχι όμως ντετερμινιστικά και αναπόφευκτα, στο εφεύρημα που ονομάζεται «επιστήμη».

– Γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζει κάποιος τη ζωή και το έργο του Γαλιλαίου, κατά τη γνώμη σου;

Δεν ξέρω αν είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείς τη ζωή και το έργο του Γαλιλαίου και είμαι σίγουρος ότι πολλοί άνθρωποι έχουν ζήσει και έχουν πεθάνει ευτυχισμένοι χωρίς να έχουν μάθει ή να έχουν ακούσει για αυτόν. Υπάρχει κάτι όμορφο και γοητευτικό όμως σε διανοητές όπως ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας, ο Δαρβίνος ή ο Αϊνστάιν. Είναι η αγωνία τους να νικήσουν τον χρόνο. Και αν θες τη γνώμη μου, το καταφέρανε. Το καταφέρανε γιατί στο έργο τους διαπραγματευτήκανε τον χρόνο, τον τσαλακώσανε, τον λυγίσανε, τον περιέγραψαν σε διαφορετικές γλώσσες ο καθένας και τον ακινητοποιήσανε. Ο Γαλιλαίος είναι αυτός που έχει την αγωνία να φανταστεί έναν κόσμο εύτακτο, ισορροπημένο, νομοτελειακό και όμορφο. Κάθε φορά που κοιτούσε τους ουρανούς δεν έβλεπε φωτεινές κουκίδες αλλά έβλεπε κάτι από την ομορφιά του Κόσμου. Αυτός ο κόσμος κάλλους και πλατωνικής τάξης έπρεπε να υπακούει και σε μια τέλεια γλώσσα, σε μια γεωμετρική γλώσσα. Οδηγός του Γαλιλαίου ήταν η γεωμετρία και το δέος που ένιωθε κάθε φορά που έβαζε τον εαυτό του απέναντι στη φύση. Και είναι ένας από τους πρώτους ανθρώπους που έβαλαν τον εαυτό τους απέναντι στη φύση και άνοιξαν τον δρόμο για αυτό που σήμερα ονομάζουν οι ιστορικοί «νεωτερικότητα». Ήταν ένα από τα πρώτα ιστορικά υποκείμενα που έθεσε τον εαυτό του μέσα στον κόσμο και προσπάθησε να τον περιγράψει. Για να το θέσω και λίγο πιο «χυδαία», αν ο Γαλιλαίος δεν ήταν ο Γαλιλαίος σίγουρα θα ήταν ο Ντα Βίντσι, ένας καλλιτέχνης του πνεύματος που όμως αιχμαλωτίστηκε από μια «ωφέλιμη επιστήμη». Όχι λιγότερο σημαντικά ήταν η επιμονή, η δεξιοτεχνία και η ρητορική του που τον έκαναν να ξεχωρίζει από τους σύγχρονούς του. Ήταν ένας ρήτορας, ένας show-man, που ήξερε πολύ καλά μαθηματικά. Ήταν ένας διανοητής που κατάφερε να κατασκευάσει για τον εαυτό του μια νέα κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα, να διαφοροποιηθεί και να ορίσει νέους κανόνες σε ένα παιχνίδι που παιζόταν επί αιώνες. Αυτό ναι, θέλει πολύ μεγάλη τόλμη και ο Γαλιλαίος έπαιξε πολύ καλά. Ανάγκασε πολύ ικανούς φιλοσόφους και θεολόγους της εποχής του να προσπαθήσουν να τον αντιμετωπίσουν στο δικό του γήπεδο και αρκετούς από αυτούς να εκτεθούν ανεπανόρθωτα. Από όλες αυτές τις απόψεις, σίγουρα κάποιος βγαίνει λίγο πιο κερδισμένος αν μάθει κάτι για τον Γαλιλαίο και τον τρόπο που σκεφτόταν και έζησε. Το πιο σημαντικό, όμως, με τη ζωή του Γαλιλαίου έχει να κάνει με την ίδια την ιστορία της επιστήμης. Κάθε της αφήγηση σε κάνει να αμφισβητείς την αντικειμενική αλήθεια, το ορθό πέρα από οτιδήποτε άλλο, τη συσσωρευτική διαδικασία της γνώσης. Όλα κρίνονται σε έναν στίβο συγκρούσεων, ηγεμονιών (πνευματικών και μη) και αμφισβητήσεων. Κάθε φορά που κοιτάζουμε από την κλειδαρότρυπα τη ιστορίας της επιστήμης, βλέπουμε και κάτι διαφορετικό και από ένα σημείο και έπειτα εκπαιδευόμαστε ώστε να ψάχνουμε να βρούμε κάτι διαφορετικό.

– Ποιο χαρακτηριστικό του Γαλιλαίου είναι αυτό που ξεχωρίζεις εσύ στην προσωπικότητα του Γαλιλαίου και πιστεύεις ότι βοήθησε στο έργο του;

Αν υπάρχει ένα, θα διαλέξω τη φαντασία του. Ναι, χρειάζεται και φαντασία για να γίνεις Γαλιλαίος. Όταν ο Γαλιλαίος κάνει τα πειράματα της ελεύθερης πτώσης και προσπαθεί να υπολογίσει τους χρόνους και τις ταχύτητες πτώσης των σωμάτων, τα αποτελέσματά του δεν είναι ακριβή και δεν μπορούν να είναι λόγω των συνθηκών υπό τις οποίες πραγματοποιούνται. Ωστόσο, συνειδητοποιεί ότι τα αποτελέσματά του πλησιάζουν σε γεωμετρικές αναλογίες, οι οποίες όμως όταν πρέπει να διατυπωθούν πρέπει να είναι αδιαμφισβήτητες, ακριβείς και σίγουρα ότι κατά προσέγγιση. Η αρχή της ελεύθερης πτώσης είναι μια διανοητική αφαίρεση που κάνει ο Γαλιλαίος, προκειμένου να αποδώσει στον κόσμο γεωμετρική αρμονία. Επίσης, τα περισσότερα από τα πειράματά του ήταν νοητικά, δεν ήταν πραγματικά και αυτό καταδεικνύει τον τρόπο σκέψης του. Όταν ο Γαλιλαίος κοιτούσε μέσα από το τηλεσκόπιο, έβλεπε πράγματα που άλλοι δεν μπορούσαν να δούνε κυριολεκτικά. Εκεί που ο Γαλιλαίος έβλεπε κηλίδες στον Ήλιο, άλλοι έβλεπαν ελαττώματα στους φακούς του τηλεσκοπίου. Όταν ο Γαλιλαίος έβλεπε δορυφόρους γύρω από τον Δία, άλλοι έβλεπαν αστέρια απομακρυσμένα. Δεν ήταν καθόλου σαφές τότε, αν όλα αυτά που έβλεπε κανείς μέσα από ένα τηλεσκόπιο ήταν αληθινά. Άλλωστε, ήταν ένα καινούριο όργανο. Τα ίδια είχε περάσει περίπου και ο Νεύτωνας όταν μίλησε για την ανάλυση του φωτός μέσα από το πρίσμα. Ο Γαλιλαίος, με άλλα λόγια, έβλεπε και αυτό που ήθελε να δει. Απλώς, έτυχε να έχει δίκιο.

– Είμαστε κατά τη γνώμη σου, φοβισμένοι με την ιστορία ως Έλληνες;

Η ιστορία για τους Έλληνες είναι μια πολύπαθη ιστορία για πάρα πολλούς λόγους. Δεν ξέρω αν μπορεί να απαντηθεί μέσα σε τόσο λίγο χώρο αλλά αυτό που έχω να επισημάνω είναι ότι η Ελλάδα πληρώνει αδιέξοδα άλλων εποχών, τα οποία δεν λένε να γιάνουν. Το πώς διαχειρίζεται ένας λαός την ιστορία του και την ιστορία εν γένει λέει περισσότερα για το παρόν του παρά για το παρελθόν του. Είμαστε σε μια χώρα όπου όποια πέτρα και να σηκώσεις θα βρεις κάτι που ανήκει σε μια άλλη εποχή. Αυτό από μόνο του είναι ιδεολογικά βαρύ αλλά έχει δημιουργήσει και πάρα πολλούς μύθους. Η έννοια του μύθου είναι από τις πιο κομβικές στην ιστορία της επιστήμης αλλά και στην ιστορία ευρέως. Δημιουργεί εικόνες ηρώων και εχθρών, μαρτύρων και προδοτών, ηγετών και ανίκανων, άσπρων και μαύρων. Ευτυχώς (ή δυστυχώς για άλλους) η ιστορία έχει μόνο αποχρώσεις στον λόγο της. Τα άσπρα και τα μαύρα στερεότυπα έχουν ακινητοποιήσει όχι μόνο το παρελθόν αλλά και το παρόν μας. Είναι ανιστορικά στερεότυπα που ξεκινούν από ανιστόρητους ανθρώπους και κατασκευάζουν ανιστόρητους ανθρώπους. Πόσες φορές έχουμε ακούσει για το κρυφό σχολειό λες και είναι πραγματικότητα; Πόσες φορές έχουμε ακούσει για την πολιτισμική εκστρατεία του Μ. Αλέξανδρου; Πόσες φορές έχουμε ακούσει για κακούς Τούρκους; Πόσες φορές έχουμε ακούσει για την Καθολική Εκκλησία που καταδίκασε τον φουκαρά Γαλιλαίο; Ο μύθος για να ζήσει πρέπει να έχει καλό και κακό, άσπρο και μαύρο. Η ιστορία όμως δεν είναι έτσι, γιατί δεν είναι οι άνθρωποι έτσι. Ο καθένας μας ξεχωριστά δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και αυθύπαρκτο. Είναι κάτι ως προς κάποιον άλλο. Δεν είμαι καλός αντικειμενικά. Είμαι καλός ως προς αυτούς που με συμπαθούν και κακός ως προς αυτούς που με αντιπαθούν. Και οι δύο έχουν πολύ καλούς λόγους για να το κάνουν. Αυτό δείχνει, όμως, και τον σχετικισμό που υπάρχει στις σχέσεις των ανθρώπων και των κοινωνιών. Ένας πλανήτης με τόσο ματωμένη ιστορία δεν μπορεί να έχει καλούς και κακούς. Κανένας λαός δεν εξυπηρετεί κανένα πεπρωμένο και κανένας άνθρωπος δεν ακολουθεί καμία μοίρα. Αυτά γίνονται μόνο στα παραμύθια και στους…μύθους. Είμαστε εδώ πέρα και με τις πράξεις μας διαμορφώνουμε την ιστορία μας. Η ιστορία είναι κάθε μέρα διαφορετική και όλα όσα συμβαίνουν σε αυτή ενδεχομενικά. Συνέβησαν κάποια πράγματα όχι γιατί είναι λογικά και αιτιακά αλλά γιατί δεν συνέβησαν κάποια άλλα. Τα πράγματα είναι πολύ απλά καμιά φορά, εμείς χανόμαστε μέσα σε μια επίπλαστη πολυπλοκότητα. Η ιστορία δεν θα μας πει τι θα κάνουμε στο μέλλον, δεν μας διδάσκει από τα λάθη των προηγουμένων (τι πάει να πει λάθος άραγε;), ούτε κάνει κύκλους. Μόνο τα σκυλιά που κυνηγάνε την ουρά τους κάνουν κύκλους και μόνο οι υπολογιστές μαθαίνουν από τα λάθη τους. Η ιστορία κατασκευάζει διαρκώς ένα νέο παρόν, είναι δυναμική, έχει αναλυτικά εργαλεία που επιτρέπουν στους ιστορικούς να συγκροτούν διαρκώς νέες εικόνες του παρελθόντος, γιατί έχουν να πούνε κάτι νέο για το παρόν τους. Για να απαντήσω επιτέλους στο ερώτημα σου, ναι είμαστε φοβισμένοι. Δεν είμαστε φοβισμένοι με την ιστορία όμως. Φοβόμαστε τους εαυτούς μας και το παρόν μας. Όποιος δεν έχει ανάγκη να μεταθέσει τις ευθύνες μιας συμφοράς σε έναν ανίκανο ηγέτη ή σε έναν Εφιάλτη ή να γευτεί επιτυχίες μέσα από έναν Λεωνίδα, έναν Περικλή και άλλα τέτοια success stories, τότε αυτός είναι που δεν φοβάται την ιστορία. Ή αν θες, είναι αυτός που γράφει ιστορία, ενδεχομενικά πάντα.

* Η πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ πραγματοποιήθηκε στο Ίδρυμα Ευγενίδου στις 20/06/2013. Εδώ και λίγες μέρες, είναι στη διάθεση του διαδικτυακού κοινού στο youtube στο link : http://www.youtube.com/watch?v=0uw0jtQUHws

*O Δημήτρης Πετάκος είναι επιστημονικός συνεργάτης στη Διαδραστική Έκθεση Επιστήμης και Τεχνολογίας του Ιδρύματος Ευγενίδου, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιστορίας της Επιστήμης του τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο.