Το Καλοκαίρι του 1261 μικρές αριθμητικά δυνάμεις υπό τον Αλέξιο Στρατηγόπουλου κινούνται στις περιοχές της ανατολικής Θράκης πλησίον της Κωνσταντινούπολης. Πληροφορούνται ότι η Πόλη είναι χωρίς υπερασπιστές -όλα τα λατινικά στρατεύματα απουσιάζουν. Ήταν μια μοναδική ευκαιρία να ανακαταληφθεί η Κωνσταντινούπολη μετά από 57 έτη λατινικής κυριαρχίας.
Στις 12-13 Απριλίου 1204 οι Σταυροφόροι και οι Βενετοί της Δ΄ Σταυροφορίας πετυχαίνουν αυτό που δεν είχε συμβεί ποτέ: καταλάμβάνουν την Κωνσταντινούπολη. Ακολουθεί μιας ανείπωτης φρίκης λεηλασία. Τον Μάιο στέφεται ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας (1204-1205) ως πρώτος Λατίνος Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης και πρακτικά ιδρύεται η Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Το νέο αυτό κρατικό μόρφωμα αποδείχτηκε θνησιγενές και βραχύβιο. Οι Λατινοι (Φράγκοι κυρίως και Βενετοί) καταλαμβάνουν διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου και του Αιγαίου ιδρύοντας διάφορα κρατίδια φεουδαρχικού τύπου. Παράλληλα, όμως ιδρύονται τρία ελληνικά βασίλεια : η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας στον μακρινό Πόντο, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας στη Μικρα Ασία. Επιπρόσθετα, στον ανταγωνισμό δυνάμεων και ισχύος που αναπτύσσεται στα εδάφη της πρώην Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι σημαντική και η παρουσία των Βουλγάρων που από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα είχαν ιδρύσει ένα ισχυρό βασίλειο.
Μετά το 1204 με την πάροδο των ετών η Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης όλο και εξασθενεί, ενώ η Αυτοκρατορία της Νίκαιας όλο και δυναμώνει και επεκτείνεται. Αυτά τα χρόνια σίγουρα ξεχωρίζει η προσωπικότητα του Ιωάννη Βατάτζη (1222-1254), ο οποίος θεωρείται ως ένας από τους σπουδαιότερους αυτοκράτορες εν γένει του Βυζαντίου.
Το 1261 είναι το έτος είναι το έτος θανάτου της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. Στο θρόνο της Νίκαιας είναι ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος (1259-1282), μια πολυσήμαντή προσωπικότητα, ένας ηγεμόνας μιας αυτοκρατορίας που ανακάμπτει και που οραματίζεται να αποκτήσει την παλαιά δόξα και αίγλη. Ύψιστος στόχος η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Από την άλλη πλεύρά, μέσα στα τείχη της Πόλης βασιλεύει ο Βαλουίνος Β΄(1228-1273), αλλά το βασιλείο του πλέον δεν έχει ούτε πόρους οικονομικούς ούτε δύναμη στρατιωτική.
Τον Ιούλιο του 1261 στρατιωτικές δυνάμεις της Νίκαιας υπό την ηγεσία του Αλ. Στρατηγόπουλου βρίσκονται στην περιοχή της ανατολικής Θράκης για να εποπτέυσουν τα σύνορα με τη Βουλγαρία όχι όμως πολύ μακριά από την Κωνσταντινούπολη. Τότε ο Α. Στρατηγόπουλος πληροφορείται ότι μέσα στην Πόλη, ο λατίνος Αυτοκράτορας είναι ανυπεράσπιστος. Οι λίγες ένοπλες δυνάμεις του είχαν εκστρατεύσει μαζί με τους Βενετούς σε περιοχή του Ευξείνου Πόντου και συγκεκριμένα ήταν απασχολημένες με την κατάληψη του Δαφνουσίου. Η κατάληψη της Πόλης μπορούσε να γίνει σχεδόν αναίμακτα και σχετικά εύκολα. Την νύχτα της 25η Ιουλίου κρυφά εισέρχονται στην πόλη βυζαντινές δυνάμεις, εξουδετερώνουν τις ελάχιστες φρουρές, κατεύθύνονται στα ανάκτορα τα οποία ο Βαλδουίνος Β΄ εγκαταλείπει άρον άρον ενώ παράλληλα πυρπολούνται περοχές όπου ζουν λατίνοι. Η πόλη είχε περάσει εκ νέου στα χέρια των Ελλήνων, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία επέστρεφε στην έδρα της και μια νέα εποχή ξεκινούσε για το Βυζάντιο.
Ο Γεώργιος Ακροπολίτης περιγράφει τα γεγονότα της εισόδου και της κατάληψης της Πόλης : «αἴφνης οὖν ό Στρατηγόπουλος Ἀλέξιος ὁ καῖσαρ νυκτός ἐπιών τῇ Κωνσταντίνου προσήγγισεν. ἐπεί δὲ μεθ’ ἑαυτοῦ εἶχε καὶ ἄνδρας τινάς ἐξωρμημένους τῆς πόλεως καὶ ἀκριβῶς εἰδότας τὰ κατ’ αὐτήν, καὶ πυνθανόμενος αὐτῶν ἐμεμαθήκει ὀπήν τινα περί τὸ τεῖχος τῆς πόλεως, δι’ἧς ἀνήρ ὁπλίτης δύναιτ’ ἄν εἰσελθεῖν, μήδ’ ὅλως μελλήσας τοῦ ἔργου εἴχετο. Καὶ εἰσῆλθε διά ταύτης ἀνήρ, καὶ ἐπακολούθησε αὐτῷ ἕτερος, εἶτα ἐκείνῳ ἄλλος, καὶ οὕτω μέχρι τῶν πεντεκαίδεκα, τάχα δἐ καὶ πλείους ἄνδρες ἐντός εἰσῆλθον τῆς πόλεως. Οἱ δὲ ἄλλοι ἀξίνας εγχειρισάμενοι καὶ τους μοχλούς τῶν πυλῶν διαρρήξαντες ἐλευθέραν πεποίηνται τήν εἴσοδον τῷ στρατεύματι.»
Και συνεχίζει αφηγούμενος τις αντιδράσεις και τη φυγή των Λατίνων της Πόλης : «Οἱ δ’ ἐντός τῷ αἰφνιδίῳ κατασεισθέντες τοῦ πράγματος, ὡς εἶχεν ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν ἐπραγματεύετο. Και οἱ μέν περί τά σεμνεῖα ἐβάδιζον καὶ μοναχικά ἐνεδέδυντο ἄμφια, γυναῖκες δε εἰς ὀπάς τειχῶν συνεστέλλοντο καὶ εἰς στοάς σκοτεινάς καὶ ἀποκρύφους ἐκρύπτοντο. ὁ δε τῆς πόλεως κατάρχων Βαλδουῖνος περί το μέγα παλάτιον ὥρμησεν.»
Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής αυτής επιχείρησης οι δυνάμεις του Στρατηγόπουλου πυρπολούν περιοχές όπου ζούσαν λατινικοί πληθυσμοί-χαρακτηριστική κι εδώ η αφήγηση του Γ. Ακροπολίτη : «ἀλλά τὰ Ῥωμαϊκά στρατεύματα τοῦτο γνόντες πῦρ ταῖς οἰκίαις τῶν Λατίνων ἐνέβαλον παρά τὸν αἰγιαλόν κειμέναις, καὶ ἐνέπρησαν ταύτας, καὶ πρῶτα μεν τὰς τῶν Βενετικῶν εἶτα τὰς τῶν ἄλλων γενῶν, ἅς καὶ κάμπους κατωνόμαζον. ἐπεί δε εἶδον τὴν πόλιν πυρπολουμένην οἱ τῶν Λατίνων, τάς παρειάς ταῖς χερσί τύψαντες, καὶ λαβόντες ὅσους ἠδύναντο ἐντός τῶν τριήρεων αὐτῶν καὶ τῶν λοιπῶν πλοίων, ὑπεχώρησαν, μιᾶς τριήρεως αὐτῶν εἰς το μέγα παλάτιον άπελθούσης και ἀναδεξαμένης τον Βαλδουῖνον ἐν χρῷ τῆς ζωγρείας γενόμενον.»
Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, όταν αρχικά έμαθε από τη μικρή του αδερφή την ανακατάληψη της Πόλης εμφανίστηκε δύσπιστος. Όμως, λίγες μέρες αργότερα οργάνωσε τη θριαμβική επιστροφή του στην Πόλη. Στις 15 Αυγούστου 1261 με μια μεγαλοπρεπή τελετή εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη. Η ανάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα εκ νέου την Κωνσταντινούπολη ήταν πια γεγονός και η 57χρονη λατινική κυριαρχία της Πόλης είχε λάβει οριστικό τέλος. Στα εδάφη της περιελαμβανόταν η βορειοδυτική Μικρά Ασία, η Θράκη, η Μακεδονία με τη Θεσσαλονίκη, διάφορα νησιά του Αιγαίου και περιοχές του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου.
Ο Βυζαντινολόγος G. Ostrogorsky σχολιάζει τα γεγονότα της ανακατάληψης : «Στα 57 χρόνια της λατινικής κυριαρχίας η Κωνσταντινούπολη είχε χάσει το μεγαλείο και τον πλούτο της. Τη βάρβαρη λεηλασία του 1204 ακολούθησε συστηματική σύληση των βυζαντινών θησαυρών. Τα μεγάλα έργα τέχνης είχε διοχετεύσει η λατινική αυτοκρατορία στη Δύση γιατί με την αγωνία και την ένδεια, νόμιζε ότι χαρίζοντάς τα θα διατηρούσε την εύνοια των δυτικών δυνάμεων. Οι εκκλησίες είχαν ερημωθεί από τους θησαυρούς και από τα άγια λείψανά τους και το ανάκτορο των Βλαχερνών βρισκόταν σε ερείπια. Παρά ταύτα ο βυζαντινός λαός πανηγύρισε με μεγάλο ενθουσιασμό το γεγονός. Η είσοδος του αυτοκράτορα στην ελευθερωμένη πόλη πήρε τη μορφή θρησκευτικής πανηγύρεως. Ο λαός προϋπάν τησε τον Μιχαήλ Η΄ με την εικόνα της Οδηγήτριας, που πιστευόταν ότι ήταν έργο του ευαγγελιστή Λουκά.Ο αυτοκράτορας πορεύτηκε πεζός, «περισσότερο χριστιανός παρά αυτοκράτορας», με την ιερή πομπή στη μονή Στουδίου και ύστερα στην Αγία Σοφία» (G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ΄, σελ. 131-132)
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 41996
Α.Α. Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τ.Β΄(μετάφραση : Δ. Σαβραμη),Αθήνα 1971
G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ΄ (μετάφραση :Ι. Παναγόπουλος), Αθήνα 2012
Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Γιατί το Βυζάντιο;, Αθήνα 2009
Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή (Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια : Σ. Σπυρόπουλος), Θεσσαλονίκη 2004
NicolDonald Μ., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261 -1453(μετάφραση Στ. Κομνηνός), Αθήνα 1996
Σταυρίδου-Ζαφράκα Αλκμήνη, Νίκαια και Ήπειρος τον 13ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 1991
A. Gardner, The Lascarids of Nicea, Amsterdam 1964
Τζ. Φίλλιπς, Η Τέταρτη Σταυροφορία και η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης (μετάφραση :Λ. Καρατζας), Αθήνα 2005
P. Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (μετάφραση : Γ. Κουσουνέλος), Αθήνα 1995
Κωνσταντίνος Μπατσιόλας
Ιστορικός – Εθνολόγος, Θεολόγος
Connect with us