Ηθικοί, δήθεν ήρωες

Μια Νορβηγίδα υπουργός βουτάει στα νερά του Αιγαίου στην Λέσβο μέσα σε μια ειδική στολή για να νιώσει το πως αισθάνονται οι ίδιοι οι πρόσφυγες. Την ίδια στιγμή η κάμερα γράφει. Το μικρόφωνο περιμένει μετά από λίγο τις δηλώσεις της. Και το βιντεάκι παίζει παντού. Πρόκειται για μια πράξη με τον χαρακτηρισμό καλή και ηθική, όμως πάντα με μια υπόνοια ωφελιμισμού. Η περίπτωση αυτή δεν αποτελεί εξαίρεση από τον κανόνα. Δίνουν και παίρνουν οι ήρωες ανάμεσα μας. Σε τι διαφέρει η παραπάνω κυρία με έναν «ακτιβιστή» που πηγαίνει σε τριτοκοσμικές χώρες με την κάμερα να γράφει την αγαθοεργία του; Το να είσαι διάσημος είναι αναμφίβολα ικανοποιητικό για πολλούς. Το να γίνεσαι διάσημος μέσα από ένα προφίλ αγαθοποιού είναι ακόμη καλύτερο. Υπάρχει όμως ένα σημαντικό ερώτημα που χρήζει διερεύνησης, και που η εν λόγω φωτογενής-Σαμαρείτησα μου έφερε στο μυαλό. Όταν κάποιος προβαίνει σε μια ηθική πράξη, με κίνητρα καθαρά ιδιοτελή, τότε η πράξη του παύει να είναι ηθική ή όχι; Και κατ’ επέκταση κάτι τέτοιο μας νοιάζει ή μας είναι παγερά αδιάφορο εφόσον η καλή πράξη λαμβάνει χώρα;

Ας δούμε το ζήτημα με έναν λατρεμένο τρόπο, ποιόν άλλον; Τον φιλοσοφικό. Ας εξετάσουμε πρώτα την άποψη ενός τυπολάτρη Γερμανού φιλοσόφου. Η Καντιανή ηθική μας λέει ότι μια πράξη για να είναι ηθική και για να διατηρήσει αυτό της τον χαρακτηρισμό θα πρέπει να πηγάζει από ένα κανονιστικό καθήκον ηθικότητας. Μόνο εάν κάνουμε καλές πράξεις γιατί αυτές πρέπει να γίνουν, μακριά από την όποια μας ικανοποίησης που προέρχονται από τις πράξεις αυτές, μόνο τότε οι πράξεις μας θα είναι ηθικές. Για τον Καντ η παραπάνω κυρία που βουτάει στα κύματα για να αναπαραστήσει μπροστά από έναν φακό την προσφυγική μοίρα, θα ήταν απλά αντικείμενο παραγωγής γέλιου. Γιατί όπως ορίζει και ο Sandel στην «Δικαιοσύνη» ερμηνεύοντας τον αλτρουιστή του Καντ: «Αν προσφέρει βοήθεια λόγω της ευχαρίστησης που αποκομίζει και μόνο, τότε η πράξη του στερείται ηθικής αξίας». Βέβαια ο Καντ προκαλεί ένα πολύ λεπτό στοχασμό που ίσως γίνεται δυσδιάκριτος, και αυτό φαίνεται στην πορεία. Σκεφτείτε ότι όλοι μας αισθανόμαστε ευχαρίστηση από τις ηθικές μας πράξεις, όταν αυτές τις κάνουμε με απόλυτη θέληση. Όταν προσφέρουμε, το κάνουμε συνήθως για να νιώσουμε την ικανοποίηση του προσφέρει. Για τον Καντ αυτή μας η πράξη δεν έχει ηθική αξία, γιατί είναι ωφελιμιστική. Συνεπώς αλήθεια δεν ξέρω εάν η καντιανή ηθική θα είχε έστω μια χούφτα αντιπροσώπους στον ανθρώπινο κόσμο σήμερα. Γιατί είμαστε ηθικοί είτε για να νιώσουμε καλά, είτε γιατί η ηθική έχει καταντήσει αστυνομική. Και στις δύο περιπτώσεις ο Γερμανός φιλόσοφος μας γυρνάει την πλάτη. Και αυτή του η άποψη ίσως θα μπορούσε να στραφεί εναντίον του. Πρόκειται για μια θεωρία για την ανθρώπινη ηθική, χωρίς πρακτική εφαρμογή στις ανθρώπινες κοινωνίες και στην ίδια την ανθρώπινη φύση.

Ο Καντ λοιπόν μας βεβαιώνει ότι η παραπάνω κυρία μάλλον μας δουλεύει. Παρόμοια προσέγγιση έχει και ένας άλλος, άκρως πιο πεσιμιστής, ο Φρόυντ, ο οποίος μας λέει χαρακτηριστικά ότι η ηθική συχνά γίνεται καθαρά για ναρκισσιστικούς λόγους. Και πως εάν η ηθική δεν ανταμειφτεί σε αυτό τον κόσμο, τότε ο αμοραλισμός θα πηγαίνει σύννεφο. Ο δόκτορας λοιπόν υποστηρίζει την φύση ωφελιμιστική υπόσταση της ηθικής. Αναγνωρίζει την διαδικασία του δούναι και λαβείν στην οποία προβαίνουμε για να νιώσουμε ηθικότεροι από τον διπλανό μας, και μας λέει πως όσο ο ηθικότερος θα εξακολουθεί να είναι πρακτικά ο χαμένος σε έναν κόσμο που ο αλληλοσπαραγμός και η πάρτη μας βασιλεύει, άλλο τόσο τα πράγματα δεν θα αλλάξουν ποτέ για το έξυπνο δίποδο. Για να πετύχουμε συνεπώς την βασιλεία της ηθικότητας θα πρέπει αρχικά η ηθικότητα να μην έχει ανταγωνιστικό χαρακτήρα και να μην είναι μια διαδικασία επίδειξης. Επομένως η Καλή μας Σαμαρείτησα τρώει Χ και από τον ημίτρελο δόκτορα μας.

Και η διαδικασία πάει λέγοντας. Δεν χρειάζεται να γεμίσουμε αυθεντίες για να κριτικάρουμε μια επικοινωνιακή πράξη πολιτικής προβολής. Η εγωπάθεια είναι χοάνη χωρίς πάτο. Όσο την γεμίζεις με επαινετικούς χαρακτηρισμούς και γλυκόλογα άλλο τόσο η αδηφαγία της επιτείνεται. Το ζήτημα όμως είναι πάνω απ’όλα λειτουργικό. Εάν αρκούμαστε σε ηθικές πράξεις που εξυπηρετούν μόνο το προφίλ μας, τότε θα έρθει η στιγμή που η ηθική θα γίνει από αστυνομική που είναι σήμερα, ένα αξιακό σύνολο που θα εφτελίζεται σταδιακά όσο εμείς ικανοποιούμε το εγώ μας. Κάτι σαν το κουστούμι του ηθοποιού, ή μάλλον κάπως αλλιώς. Η φορεσιά των υποκριτών.